Lider ve Yönetici Kavramı
Yönetim insanlık tarihi kadar eski olmasına rağmen yeni bir bilim dalı olarak ifade edilmektedir. Tarih boyunca yaşanan gelişmeler sonucunda yönetim düşünce sisteminde oluşan bilgi birikimi, 19. yy. sonlarına doğru teoriler şeklinde sistemleştirilmeye başlanmıştır. Böylece bilimsel çabalar modern yönetim dönemini başlatmıştır (Seçtim, & Erkul, 2020, s. 19). Tabii ki bir örgütü/kurumu/topluluğu yönetmek için sorumlu kişinin tespit edilmesi ayrıca ortak karar ile belirlenmesi elzemdir. Günümüzde daha yeni sayılabilecek yönetim konusu geçmiş zamanda bu denli üstüne araştırma yapılmadan yerine getirilmekteydi.
19. yy. ve sonrası için artık yönetim becerileri gelişmiş aynı zamanda süreci etkili ve nitelikli yürütebilmesi için bazı şartların sağlanması mevzubahis olmuştur. Bu bağlamda yönetim konusunda sorumlu kişinin taşıdığı veya taşımadığı özelliklere göre çeşitli kavram tartışmaları da yoğun şekilde devam etmektedir. Modern yüzyılın bilimcileri, liderlik ve/veya yöneticilik kavramlarına yönelik farklı yaklaşımlar geliştirmektedir. Özellikler bir liderin yöneticilik, bir yöneticinin de liderlik yapıp yapamayacağı konusu halen yönetim arenasında cevap bulmayı bekleyen sorulardandır (Biber, M., 2019, s. 184).
Liderlik ve/veya yöneticilik arasındaki bu farklılıkları genel hatlarıyla ayırt etmek konu bütünlüğü açısından fayda sağlayacaktır. Liderlik, belli koşullara göre, bireysel ve grupsal amaçlara yönelik kişinin diğer insanları etki altında alması olarak; öngörülen amaçların gerçekleştirilmesi için örgüt üyelerini etkileme ve yürekten çalışmalarını sağlayabilme yeteneği olarak sayılırken; yöneticilik ise, birtakım amaçların gerçekleştirilmesi için bir araya gelmiş insanların bu amaçlara ulaşmak için belli bir ahenk ve uyum içinde çalıştırılması olarak ifade edilmektedir (Önen & Kanayran, 2016, s. 45).
Son yy.’larda merak edilmesi ve üstüne araştırmalar yapılması sebebiyle “Liderlik Özellikleri” ile ilgili çeşitli teoriler/kuramlar geliştirilmiştir. Bunlar ise; özellikler kuramı, davranışsal kuramlar ve durumsallık kuramları olarak ayrı sınıfta toplanmıştır (Akman, Hanoğlu, & Kızıl, 2015, s.133). Bu kuramlar bağlamında lider olmayı sağlayan unsurlar ile ilişkilendirilerek liderlik kavramını açıklamaya çalışacağız.
Liderlik Kuramları
Özellikler Kuramı (Lider Özellikleri)
Lider olmak ve/veya lider doğmak tartışması birçok soruyu ayrıca cevabı beraberinde getirmiştir. Bazı kişiler bir örgütü etkileme konusunda kişisel özelliklere sahip olabilmektedir. Lider doğmak anlayışına en uygun açıklamalardan birisi olarak da bu kişisel özellikler ele alınmaktadır. Liderlik kuramlarından önemli bir yere sahip olan özellikler kuramı tam olarak bu noktaya açıklama getirmektedir. Liderin lider olarak doğacağı görüşü özellikler yaklaşımının temelini oluşturmaktadır. Özellikler Teorisi olarak bilinen Büyük Adamlar Teorisi, liderlerin doğuştan gelen bazı özellikleri sayesinde olağanüstü işler başardığı düşüncesine dayanmaktadır (Aslan, & Uyar, 2017, s.520).
Kişisel özellikleri ve büyük adamlar teorisi ya da en mükemmel insan yaklaşımı 1950’lere kadar oldukça popüler olan kişilik özellikleri yaklaşımı liderlerin diğer insanlardan farklı belli bir takım vasıflara sahip olduğu fikrini ileri sürmekteydi. Bu görüşe göre gelmiş geçmiş liderlerin ortak vasıfları onların lider pozisyonuna çıkmasını sağlamıştır. Bu vasıflar sayesinde halkları üzerindeki etki gücüne sahip olmuşlardır. Bu yaklaşıma göre kimileri lider olmak için doğarken kimileri izlemek için dünyaya gelirler (Yanardağ, 2017, s.277). Lider özellikleri sadece sonradan edinilen kazanımlarla ilişkili değil aynı zamanda doğuştan gelen kişisel özellikleri ile de ilişkilendirilmektedir.
Kişinin fizik yapısı, ses tonu, boyu vb. özellikleri karşı tarafı etkileyecek nitelikte olduğu takdirde farklı yetenek ve/veya görüşteki insanları ortak amaca doğru yönlendirebilmesi açısından etkili olmaktadır. Kişi, karşısında bulunan bir kimseye veya kitleye karşı ilk olarak tarzı ve ayrıca fiziksel özellikleri ile ağırlanır. Daha sonrasında kişisel özelliklerinin getirdiği takipçileri etkileme durumu, ortak amaca yönlendirme konusunda da bir etki gücü ortaya çıkarmaktadır. İlk olarak kişisel özellikler daha sonrasında liderlik vasfı etkin olmaktadır.
Davranışsal Liderlik Kuramlar (Takipçiler)
Yapılan birçok araştırma ve liderlik özelliklerinin tartışılmasıyla birlikte etkili ve verimli bir liderlik için sadece özellikler kuramının getirdikleriyle sınırlı kalınamayacağı yönünde de fikirler üretilmiştir. Tarihe geçmiş ve hala büyük kitlelerce tanınan, bilinen, duyulan çeşitli liderler kişisel ve fiziksel özellikleri bakımından şartları sağla(ya)mayıp, davranışları ile de başarılı liderlik özellikleri göstermişlerdir.
Bu anlamda bir başka kuram olan davranışsal liderlik kuramları alternatif olarak literatüre kazandırılmıştır. Davranışsal liderlik teorisinde; liderin iletişim şekli, yetki devri, karar verme tarzı, planlama ve kontrol yöntemi, anlaşmazlıkları çözümleme şekli vb. davranışlar liderin etkinliğini belirleyen önemli faktörler olarak ele alınmıştır (Çelebi, 2020, s.126). Özellikler Teorisi, yaş, boy, vb. fiziksel özelliklerinin yanı sıra bireyin bilgi, zekâ ve iletişim kurabilme düzeyleri gibi özelliklerine odaklanmaktadır. Davranışsal Liderlik Teorileri, liderin sahip olduğu özelliklerden ziyade liderlik yaparken sergilediği özelliklere odaklanmaktadır (Yıldırım, 2021, s.112).
Liderlerin bir kitleyi etkilemesi aynı zamanda o kitleyi yönetebilmesi ile anlam kazanmaktadır. İlk etki anından sonra sürecin devamında yönetim fonksiyonlarını yerine getirmesi etkin olabilmesi adına önemli faktördür. Lider, davranışsal liderlik kuramlarını takipçileriyle dolaylı ve/veya doğrudan iletişim halinde gerçekleştirmesi yönetimin niteliğini ve liderin gücünü etkin kılacaktır.
Durumsallık Kuramları (Çevre)
Durumsallık kuramı kendi içinde ayrı sınıflara ayrılmış olsa da özü itibariyle çevre ve koşullar merkezinde konuyu ele almaktadır. Fred Fiedler durumsallık yaklaşımının liderlik konusunda kullanımında öncü isim olmaktadır. Kuramda, ortamın elverişliliği mevcut ise liderin ortaya çıkacağı düşüncesinden hareket edilmektedir. Yaklaşım, bu sebeple “sosyolojik” veya “durumsal” yaklaşım olarak da anılmaktadır. Liderlerin grubu yönlendirmeleri söz konusu değildir. Astların ise lideri yönlendirme güçleri bulunmaktadır (Aktürk, 2019, s.63). Fiedler kuramının en önemli yönü, koşullarla liderlik davranışının birleştirilmesidir. Fiedler Kuramı’nın temel varsayımı; lider davranışının durumdan duruma değişmeyeceğidir. Bu nedenle Fiedler, yöneticinin davranışını değiştirmek yerine, yöneticiyi o davranışa uygun yerde çalıştırmanın gerekli olduğunu savunmaktadır (Kırali, 2013, s.35).
Yönetimde anlık gelişen durumlar aynı zamanda beklenmedik koşullar liderin sergileyeceği davranışlarla ilişkilidir. Bu durumlarda liderin çevre faktörünü kullanma becerisi, takipçilerini sağlıklı şekilde ortak amaca yönlendirebilmesi adına kritik bir öneme sahiptir. Örgüt hangi amaca yönelik bir araya gelmiş olursa olsun çevre ile bağlı çalışması elzemdir. Aynı zamanda liderlik işlevinin nitelikli olarak sağlanması lider kişinin de, çevresiyle uyumlu yönetim yürütmesini gerektirmektedir. Aksi takdirde kapalı bir sistem olarak değerlendirirsek, çevre faktörünü görmezden gelmek mümkün gözükmemektedir.
Sonuç
Liderlik kavramı, en temelde insan odaklı bir kavramdır. Liderlik için bir kitlenin zorunlu olması aslında yönetimi de etkin kılmaktadır. Bu noktada yukarıda da belirttiğimiz gibi kitleyi organize eden sorumlu kişi, kendisinde bulunan özelliklere göre yönetici veya lider olarak tanımlanmaktadır. Yönetici ve/veya lider kişi arasındaki farklı ele alınca liderlik kavramı, liderliklik kuramları ile daha yoğun bir anlam ifade etmektedir.
Lider kişi, kitleleri etkileyebildiği gibi farklı özellikleri bulunan takipçilerini de ortak amaca doğru kanalize etmelidir. Bu sebeple liderlik kuramlarının aynı kümede olması ve gerektiği yerde ve zamanda, gerektiği şekilde uygulanmalıdır.
Bir kuram, diğer kuramdan ayrı düşünülemez fikrindeyim. Çünkü her bir kuram birbiriyle bağlantılı ve hepsi bir bütünün parçası olarak görüyorum. Lideri lider yapan özelliklerin de bu kuramları kullanabilme kabiliyetinin olduğunu düşünüyorum. Bir kuramın eksikliği lideri de eksik kılabilir.
Liderlik kuramları ile bağlantılı olarak “Yönetim Fonksiyonları” başlıklı içeriğimizi de ayrıca okuyabilirsiniz. 🙂
